Janowo i Mława miast pogranicza mazowiecko krzyżackiego, Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej na prusach
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Janowo i Mława. Geneza miast pogranicza
mazowiecko-krzyżackiego
literaturze przedmiotu często przedstawiany jest pogląd, iż powstanie
i rozwój mazowieckich miast położonych przy granicy krzyżackiej związane były z upadkiem gospodarki rolnej w państwie zakonnym w okresie po bitwie grunwaldzkiej i zwiększeniem zapotrzebowania na import artykułów żywnościowych 1 . Nie sądzę, aby była to do końca prawda.
Zanim przejdę do meritum sprawy, chciałabym pokrótce przedstawić tło
historyczne omawianego zagadnienia. Zacznę od stosunków mazowiecko-krzyżackich. Rok 1283, czyli rozgromienie ostatniego powstania pruskiego, przyjmowany jest powszechnie za datę ostatecznego podboju plemion pruskich i jaćwieskich przez Zakon Krzyżacki. Drugą ważną datą jest przeniesienie do Malborka w 1309 r. siedziby wielkiego mistrza. To przyspieszyło tworzenie państwa
teokratycznego, a w konsekwencji pociągnęło za sobą konieczność wyznaczenia granic linearnych z sąsiadami, przede wszystkim z Mazowszem i jednoczącym się królestwem polskim. To także motywowało potrzebę zawłaszczania
coraz to nowych, dobrze zagospodarowanych ziem polskich (np. ziemi michałowskiej, Pomorza Gdańskiego, Kujaw), sąsiadujących z państwem zakonnym,
bowiem na rezultaty akcji kolonizacyjnej prowadzonej na podbitym obszarze
trzeba było jeszcze poczekać. Akcja ta, prowadzona z wielkim rozmachem,
aliści nie na całym obszarze państwa, niosła ze sobą wprowadzanie nowych
form organizacji gospodarczej, prawnej i społecznej, nie znanych dotąd na podbitym obszarze.
W tym czasie na Mazowszu rozpoczyna się proces podziałów wewnątrz
dzielnicowych, zapoczątkowany nie tyle po śmierci Konrada Mazowieckiego
(bo wówczas oddzielono od Starego Mazowsza tylko ziemię dobrzyńską),
co po śmierci Siemowita II w 1262 r. Podział ten, zlikwidowany na krótko
1 M. Biskup, Zjednoczenie Pomorza Wschodniego z Polską w polowie XV wieku, Warszawa 1959, s. 17,53; za nim
A. Borkiewicz-Celińska, Osadnictwo Zawkrza w okresie książęcym, [w:] Studia i materiały do dziejów ziemi
zawkrzeńskiej, 1.1, red. J. Antoniewicz, Warszawa 1971, s. 67.
44
Elżbieta Kowalczyk
po śmierci Konrada II w 1294 r., ponownie zaistniał po śmierci jego brata, Bolesława II w 1313 r. Dla potrzeb naszych istotne jest to, iż wówczas utrwalił się
podział na księstwa płockie i mazowieckie, których granica przebiegała wzdłuż
górnego Orzyca i Lydyni.
Pierwsze zatargi mazowiecko-krzyżackie na tle granicznym pojawiają się
już za Konrada Mazowieckiego w 1240 r. i dotyczą ziemi lubawskiej, następnie
odżywają po jego śmierci w postaci sporu o Sasinię i Galindię, prowadzonego
w kurii papieskiej przez jego syna, Kazimierza Kujawskiego. Nie będziemy
ich tu roztrząsać. Istotne jest to, iż Mazowsze traci wówczas obszary położone
na północ od Brynicy, bowiem granica ustala się na tej rzece, dochodząc do Wkry
w okolicach ujścia Nidy, co jest poświadczone w 1260 r.2 Koniec lat dwudziestych XIV w. to przesuwanie się kolonizacji zakonnej w prawe dorzecze Nidy,
na obszar dawnego osadnictwa mazowieckiego. W 1328 r. zostają założone Koszelewy, leżące nad górną Wkrą (Welą) 3 oraz Przełęk nad Nidą, położony między utraconymi mazowieckimi wsiami Gródki (Grotkowo) i Łęck 4 . Następnie,
w 1334 r., kolonizacja obejmuje obszar wsi Gródki i Łęck 5 , po czym następuje
przerwa, albowiem na przeszkodzie stają nieuregulowane sprawy graniczne
z Mazowszem. Zakon pragnący zawłaszczyć jak najwięcej zagospodarowanych
ziem mazowieckich zbiera świadectwa o przebiegu rzekomych granic mazowiecko-pruskich. Ich wartość dowodowa jest żadna, zwłaszcza w konfrontacji
z innymi źródłami pisanymi, toponimią i źródłami materialnymi, a intencja aż nazbyt czytelna. Dla naszych rozważań najważniejsze jest to, że w zamiarach
zakonnych leżało przechwycenie górnego międzyrzecza Orzyca oraz dorzecza
górnej i środkowej Nidy.
W rezultacie normalizacji stosunków polsko-krzyżackich w 1343 r., czyli po zawarciu pokoju kaliskiego, dochodzi w tymże roku, 8 listopada w Bratianie, do podpisania ugody granicznej mazowiecko-krzyżackiej. Sporny obszar zostaje podzielony na połowę, a wzdłuż wyznaczonej granicy rozpoczyna się wznoszenie wału podłużnego, poświadczonego na początku XV w. jako Landwehr6, zwanego później Wałem Granicznym, który wyznaczał część północnej granicy Polski do 1919 i 1945 r. Dodatkowym impulsem do unormowania stosunków granicznych było wydzielenie w 1341 r. z rozległego komturstwa dzierzgońskiego,
komturstwa ostródzkiego.
To wszystko zaowocowało natychmiastowym wznowieniem przez Zakon
akcji kolonizacyjnej. W 1344 r. zostaje założone miasto w Działdowie 7 , którego
nazwa po raz pierwszy pojawia się w źródłach pisanych pod datą 25 IX 1343 r.8
Urkundenbuch des Bistums Culm, 1.1, wyd. C. R Woelky, Danzig 1887, nr 126.
Preussisches Urkundenbuch (dalej: Pr. Urk.), t. II/2, wyd. M. Hein, Königsberg 1935, nr 624.
4 Pr. Urk., t. II/2, nr 608.
5 Pr. Urk., 1.11/2, nr 859, 967.
6 Ordensfolianten (dalej: OF), 270a, k. 93v, 97-97v, 101,101v-103.
7 Pr. Urk., 1.111/2, nr 661.
' Pr. Urk., t. III/2, nr 602.
2
3
Jaiioivo i Mława. Geneza miast y/ogranicza mazowiecko-krzyżnckiego
45
Jego początki wiązane były w historiografii niemieckiej, a za nią i w polskiej,
z rzekomym wybudowaniem tu zamku już w 1306 r. Wiadomość tę podaje się
mylnie za Christophem Hartknochem (1684 r.)9, choć zawiera ją już starsze
o 90 lat dzieło Caspara Hennenbergera (1595 r.)10, a wspólnym dla nich źródłem
jest Kronika Pruska Szymona Grunau spisana ok. 1526 r.11 Nie jest to jednak
wiadomość prawdziwa, bowiem przeprowadzone badania wykopaliskowe wykazały, iż początku budowy zamku nie da się przesunąć poza połowę XIV w.12
Lokowanie miasta i rozpoczęcie budowy zamku spowodowane było nie tylko potrzebami wewnętrznej kolonizacji i ochroną powstających wokół nowych
wsi, ale zapewne wiązało się z organizacją wymiany z lepiej zagospodarowanymi obszarami pogranicznymi Mazowsza. Niestety stan źródeł mazowieckich
oraz słabe rozpoznanie źródeł krzyżackich nie pozwala na wiarygodne określenie tych kontaktów. Przywołane wyżej archiwalne dokumenty krzyżackie opisujące granicę z Mazowszem, zawierają ciekawą wiadomość z początku XV w.
0 istniejącej do dziś drodze — landstrasse, biegnącej między Rywocinami po stronie zakonnej a mazowieckim Kęczewem, łączącej Działdowo z Kuczborkiem
1 ze Szreńskiem.
Po podpisaniu ugody granicznej w 1343 r. kolonizacja zagarniętych ziem
mazowieckich przesuwa się w górę Nidy 13 i nasila w latach pięćdziesiątych.
Pociąga to za sobą konieczność założenia nowego ośrodka administracyjnego
i handlowego. Powstaje on w 1381 r. w Nidzicy, przy poświadczonym od 1376 r.
zamku 14 , choć nazwa tej osady znana jest już od 1359 r.15
Ówczesne kontakty między miastami krzyżackimi a Mazowszem musiały
mieć istotny wymiar, skoro w 1383 i 1384 r. nastąpiły dwie pierwsze lokacje
miast mazowieckich położonych przy granicy, w Szreńsku i Kuczborku. Pierwsza miejscowość to stary gród znany z falsyfikatu mogileńskiego. Miejscowość ta została nadana Stanisławowi Gradowi przez Siemowita III, a zatem
przed śmiercią tego księcia w 1381 r.16 Wnioskując z nieco późniejszych danych,
' Ch. Hartknoch, Alt und Neues Preussen oder preussischen Historien, Frankfurt und Leipzig 1684, s. 415.
10 C. Hennenberger, Erclerung der preussischen grössern Landtaffel oder Mappen, Königsberg 1595, s. 435.
11 Simons Grunau's Preussische Chronik, wyd. M. Perlbach, 1.1, Leipzig 1876, s. 42.
12 M. Milewska, Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych na zamku w Działdowie w latach
1981-1989, Warszawa 1990 (mps w archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Ciechanowie).
13 W 1344 r. powstają Kisiny, w 1351 r. Wierzbowo, Rączki, przed 1351 r. Bursz, Narzym, Załuski, Pr. Urk.,
t. IV, nr 605,684,692. Znamienne jest to, że znaczna część zakładanych wsi położona jest tuż przy granicy
mazowieckiej, czasami na obszarze starszych wsi mazowieckich, jak to dowodnie ma miejsce w przypadku wsi Bartoszki założonej w 1349 r. na obszarze wsi Spicymierz, ibidem, nr 454, założonego w 1355 r.
Dobrzynia, w miejscu wcześniejszych Sokołów, ibidem, t. V/1, nr 330, a w 1359 r. Zbylutów w miejscu
Sokolina, ibidem, t. V/2, nr 769.
14 E. Martuszewski, Historia Nidzicy, [w:] Nidzica. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1976, s. 62. Pogląd
M. Grzegorza, Rozwój Nidzicy na tle procesów osadniczych w komornictwie w okresie krzyżackim, „Komunikaty
Mazursko-Warmińskie" 1982, nr 4 (158), s. 289-294, o budowie zamku po 1257 r., nie jest do utrzymania
i ma źródło w niewiarygodnym przekazie Grunaua, o założeniu Nidzicy (miasta i zamku) w 1238 lub 1299 r,
Simons Grunau's..., s. 38,42.
15 Pr. Urk., t. V/2, nr 769.
" Słownik historyczno-geograficzny województwa płockiego w średniowieczu (dalej: S. płocki), oprać. A. Borkie-
46
Elżbieta Kowalczyk
wokół Szreńska położonych było kilka innych osad (Kowalewo, Przychód, Garkowo, Słoszewo, Kunki), będących własnością Gradów szreńskich. W 1397, a raczej w 1399 r.17 Siemowit IV przyznał miastu prawo pobierania cła od przejeżdżających kupców i woźniców w promieniu jednej mili i zwolnił jego mieszkańców od cła w granicach księstwa płockiego. W 1485 r. miasto otrzymało
(raczej potwierdzenie) prawo targu tygodniowego w poniedziałek 18 .
Druga lokacja dokonuje się w Kuczborku w 1384 r.19, centrum większej, dobrze zagospodarowanej włości książęcej, którego nazwa nie została do dziś
w zadawalającym stopniu objaśniona. Należy ona do wyjątkowych na Mazowszu nazw niemieckich. Barbara Czopek-Kopciuch wyprowadza ją z wschodnio-środkowo-niemieckiego krutsch — 'krzyż, rycerz krzyżowy' 20 , o czym pisałam wcześniej w nieznanej tej autorce publikacji21. Być może należałoby się
zastanowić nad możliwością powiązania tej nazwy z miejscem koncentracji
wojsk polskich, uczestniczących w krucjatach pruskich.
W 1384 r. Kuczbork zostaje oddany pod zastaw Andrzejowi z Radzikowa
z rodu Ogończyków, a następnie, po niewykupieniu zastawu, staje się własnością tego rodu 22 . W przywileju nadającym prawo chełmińskie Siemowit IV zezwala na odbywanie targu tygodniowego i jarmarku oraz pobieranie cla
od wszystkich kupców, ponadto właścicielowi przysługiwało prawo sądzenia
wszystkich spraw. Z chwilą przejścia w ręce prywatne znaczenie tego ośrodka
nabiera innego wymiaru, zwłaszcza że w tymże roku Zawkrze zostaje oddane
Zakonowi w zastaw, który trwa do 1399 r. i ponownie w latach 1407-1411. Szreńsk
i Kuczbork, pozostając w rękach prywatnych, pełnią rolę ośrodków wymiany
lokalnej, wchodząc jednocześnie w kontakty z pobliskimi miastami krzyżackimi. Z 1392 r. mamy wiadomość, że w Kuczborku, po pewnych zawirowaniach
w stosunkach mazowiecko-polsko-krzyżackich, wielki mistrz przyjął przysięgę
posłuszeństwa od miejscowego rycerstwa 23 . Marek Radoch dopuszcza, iż mieściło się tu centrum administracyjne Zawkrza w okresie zastawów i może siedziba prowizora 24 , co wymaga jednak dalszych badań. W 1489 r. Kuczbork dowicz-Celińska, z. 3, Warszawa 1998, s. 302-303.
17 Kodeks dyplomatyczny księstwa mazowieckiego, wyd. T. Lubomirski, Warszawa 1863, nr 122 (dalej: KDKM);
W. Sieradzan (rec.), B. Możejko, Ród Świnków na pograniczu polsko-krzyżackim w średniowieczu, Gdańsk 1998,
„Komunikaty Mazursko-Warmińskie" 1999, nr 1 (223), s. 150.
18 S. płocki, z. 3, s. 303.
19 Pomijam tu zagadnienie prawdopodobieństwa identyfikacji sąsiedniego Kozielska z Oselzchem falsyfikatu mogileńskiego i przejęciem przez Kuczbork jego roli administracyjnej, E. Kowalczyk, Kozielsk i Żmigród
— z okazji zakończenia edycji Słownika Starożytności Słowiańskich, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej"
(dalej: KHKM), R. 45,1997, nr 2, s. 223-228.
20 B. Czopek-Kopciuch, Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w języku polskim, Kraków 1995, s. 102.
21 E. Kowalczyk, Oselzch-Kozielsk. Ze studiów nad pograniczem polsko-pruskim, „Zapiski Ciechanowskie", t. VII,
1989, s. 6-7. (W publikacji tej nie wydrukowano ostatniej strony tekstu zawierającej wnioski końcowe).
22 S. płocki, z. 2, Wrocław 1981, s. 156.
23 Annalista Thoruniensis, [w:] Scriptores Rerum Prusicarum, t. III, wyd. T. Hirsch, M. Tóppen, E. Strelhke,
Leipzig 1866, s. 180.
24 M. Radoch, Z dziejów stosunków mazowiecko-krzyżackich na przełomie XIV i XV wieku, cz. III, Jeszcze w sprawie zastawów ziemi zakonowi krzyżackiemu przez księcia płockiego Siemowita IV w latach 1882-7402, [w:] Mazo-
Janowo i Mława. Geneza miast pogranicza
mazowiecko-krzyżackiego
47
staje prawo jarmarku na wiosnę, w dzień Św. Stanisława oraz targu sobotniego 25 . Było to zapewne potwierdzenie istniejącego stanu.
Pozostawmy jednak oba miasta, bo nie one są tematem wystąpienia. Interesować nas będzie obszar położony bardziej na wschód, w dorzeczu górnego
Orzyca, przez który wiódł już w dobie wczesnego średniowiecza połączony
szlak z Płocka i Wyszogrodu oraz inny szlak z Ciechanowa, do brodu Sgiersk
na Orzycu i dalej w głąb terytorium pruskiego. Znaczenie obu szlaków łączących się przy brodzie było na tyle ważne, że na północnym jego przedpolu
wzniesiono dwie zapory w postaci podłużnych wałów 26 . Pierwsza z nich, Stary
Wał, broniła dojścia do samego brodu, druga, Szwedzki Wał, położona ok. 10 km
dalej na północ, blokowała szlak wiodący do brodu.
Kontrolę nad szlakiem sprawował początkowo gród w Grzebsku, poświadczony w falsyfikacie mogileńskim. Późniejsze dzieje tego ośrodka są mało znane i jeszcze kilka lat temu sądzono, że miejscowość ta pojawia się ponownie
w źródłach dopiero w 1401 r.27 Tymczasem opublikowane przez Klausa Neitmanna źródła wykazały, iż Grzebsk był w drugiej połowie XIV w. nadal ważnym centrum tutejszego osadnictwa, istotnym do tego stopnia, że w 1384 r. stal
się przedmiotem odrębnego zastawu, przekazanego przez Siemowita IV Zakonowi, na krótko przed zastawem całego Zawkrza 28 . Nie będę zatrzymywała się
nad tym zagadnieniem. Dla naszych potrzeb istotne jest wyłącznie to, iż w dwóch
zestawieniach podskarbiego Zakonu, sporządzonych między 3 grudnia 1397
a 15 stycznia 1399 r. Grzebsk określony jest jako stetchen Grzechkow, Grezbskow,
czyli miasteczko. Z określeniem ciuitatem et viłlam Grzebsk pojawił się następnie
dwukrotnie w źródłach mazowieckich, w 1433 i 1434 r.29 Tymczasem nic nie wiemy o lokacji miejskiej tej osady, czy to jako własności książęcej, czy prywatnej.
Procesy miastotwórcze Grzebska, sięgające korzeniami targu przy grodzie wczesnokasztelańskim, podobne do tych, które spowodowały lokowanie miast w Szreńsku i być może w Kuczborku, zostały przerwane na skutek nałożenia się kilku
czynników: 1) zastawu, 2) przejścia osady w ręce prywatne, zapewne między
1399 a 1401 r., mniej pewne, że przed zastawem w 1384 r., co sugerować może
przykład Kuczborka, czy jeszcze wcześniej nadanego Szreńska, 3) lokowania
w jego pobliżu dwóch miast książęcych Janowa (1422 r.) i Mławy (1429 r.), 4) zmiany polityki miejskiej książąt mazowieckich, 5) może także zmiany stosunku do rodu Świnków, w których posiadanie przeszedł Grzebsk na początku XV w.
Nie bez znaczenia dla degradacji Grzebska było wprowadzenie nowej struktuwsze i jego sąsiedzi w XIV-XVI wieku, red. J. Śliwiński, Studia i Materiały WSP, nr 126, Olsztyn 1997, s. 42-43.
25 S. płocki, z. 2, s. 156.
26 E. Kowalczyk, Wały podłużne pogranicza mazowiecko-pruskiego, „Mazowsze" 1994, nr 1, s. 1-5.
27 S. płocki, z. 1, Wrocław 1980, s. 97-98.
28 K. Neitmann, Die Pfandverträge des Deutschen Ordens in Preussen, „Zeitschrift für Ostforschung", t. XLI,
1992, z. 1, s. 43.
29 G. i J. Zielińscy, Wiadomość historyczna o rodzie Świnków oraz rodowód pochodzącej od nich rodziny Zielińskich
herbu Świnka, cz. I, Od najdawniejszych czasów do roku 1600, cz. 1-2, t. I-III, Toruń 1880-1881, s. 150, nr XXVIII,
s. 152, nr XXXII.
48
Elżbieta
Kowalczyk
Nie bez znaczenia dla degradacji Grzebska było wprowadzenie nowej struktury administracyjnej i sądowej w tej części Mazowsza, z chwilą odzyskania
przez Siemowita IV Zawkrza w 1399 lub 1411 r.
Zaangażowanie Siemowita IV w starania o koronę polską zaowocowało koniecznością zastawu Zawkrza i bez wątpienia wpłynęło na rozwój gospodarczy
tego obszaru. Niestety problem ten pozostaje jak dotąd poza zainteresowaniami historyków. W tym samym czasie uwaga drugiego księcia mazowieckiego,
Janusza I skierowana była na zagospodarowanie północno-wschodnich obszarów Mazowsza. Sytuację dodatkowo komplikowało stopniowe zaognianie stosunków polsko-krzyżackich. To wszystko spowodowało, że rozwój gospodarczy mazowieckiej strefy pogranicza został nieco przesunięty w czasie, do okresu po bitwie grunwaldzkiej. Wówczas to, do księstwa płockiego wróciło Zawkrze, aliści wyrok sądu polubownego przed Zygmuntem Luksemburskim,
przywracający granicę z 1343 r., unicestwił rewindykacyjne żądania książąt mazowieckich, w obrębie których miała znaleźć się Nidzica 30 .
Czy jednak osłabienie państwa zakonnego po 1410 r. można uznać za jedyny
impuls dla powstania nowych mazowieckich miast nadgranicznych, można
powątpiewać. Świadczą o tym dzieje pierwszego z założonych tu miast książęcych. Było to Janowo, położone na równoleżnikowym odcinku Orzyca, wyznaczającym od 1343 r. granicę państwową, w pobliżu wspomnianego już brodu
Sgiersk 31 . Jego założenie poprzedzała położona tu villa Comorowgrod, poświadczona po raz pierwszy w 1401 r. i ponownie w latach 1411-1413 3 2 , a sam bród
określany był także jako passus in Comorowigrod33. Nazwa tej osady wywodzi się
moim zdaniem od założonego w nieznanym nam czasie, nie zlokalizowanego
dotąd grodu strzegącego przeprawy. Jej niemieckie tłumaczenie brzmi ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]